تناسخ دینیفرض تناسخ به تمامی با اعتقادات دینی سنّت ابراهیمی، بخصوص معاد اخروی، مغایرت دارد. آنچه در قرآن و احادیث در باره سرنوشت انسان پس از مرگ آمده، مؤید‌این معناست که روح پس از مرگ به نحوی باقی می‌ماند تا در روز قیامت که خدا دوباره جسم را زنده می‌کند به پاداش و کیفر اعمال خود برسد. فهرست مندرجات۲ - آیات مورد استناد اهل تناسخ ۳ - احادیث مورد استناد اهل تناسخ ۴ - عقاید اهل تناسخ د راحادیث شیعی ۵ - عقاید اهل تناسخ در روایات سنی ۶ - تناسخ در میان مسلمانان ۶.۱ - غلات ۶.۲ - حلولیه ۶.۳ - معتزله ۶.۴ - نُصَیریه و دروزیه ۶.۵ - رواج عقیده به تناسخ در زمان اموی و عباسی ۷ - علت اعتقاد به تناسخ در میان برخی فرقه‌ها ۸ - فرقه‌های متعدد تناسخیه ۹ - تناسخیان و مشبهه ۱۰ - اسماعیلیه و تناسخ ۱۱ - نسبت تناسخی به افراد و گروهها ۱۲ - تکفیر تناسخیان ۱۳ - تأثیر ادیان دیگر در تناسخیان ۱۴ - تناسخ در میان یهود و مسیحیان ۱۵ - تناسخ در میان سایر ادیان ۱۵.۱ - ادیان هند ۱۵.۲ - حرّانیان، دیصانیه... ۱۵.۳ - تناسخ در میان فلاسفه یونان ۱۶ - شیوع عقیده به تناسخ در جهان اسلام ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - واژه تناسخ در قرآندر قرآن واژه تناسخ یا واژه‌ای مترادف با آن نیامده است، اما آیاتی دالّ بر مسخ شدن اقوام گناهکار به صورت بوزینه و خوک وجود دارد که بعضی معتقدان به تناسخ به آنها متوسل شده‌اند، [۳]
علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۳۵۰ـ۳۵۴، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵/۱۴۱۰.
هر چند در تفاسیر، تناسخ مطلقاً نفی شده است.۲ - آیات مورد استناد اهل تناسخجزاین، آیات دیگری هم مورد استناد اهل تناسخ واقع شده است، از جمله آیه ۴۰ سوره اعراف، ایه ۶۱ سوره واقعه، ایه ۳۸ سوره انعام، ایه ۸ سوره انفطار، ایه ۲۲ سوره ملک. امام خمینی استدلال اهل تناسخ به ظواهر آیات و روایات را مورد نقد قرار داده و معتقد است، دلیل دیگر تناسخ‌ها این است که ظاهر کلمات فلاسفه بلکه آیات الهی و روایات دلالت بر تناسخ دارد نظیر آیه «قال اخسئوا فیها ولا تکلمون» و «کلما نضجت جلودهم بدلناهم جلوداً» همچنین حدیثی که می‌فرماید: اهل تکبر به‌صورت مورچه کوچک محشور می‌شوند. امام خمینی معتقد است اهل تناسخ با این بیانات خواسته‌اند تناسخ را تصحیح کنند، لکن اولاً ظواهر در مقابل ادله عقلیه به هیچ نحوی نمی‌تواند پایداری کند [۹]
خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۱۹۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
ثانیاً اهل تناسخی‌ها که به این آیات استدلال می‌کنند خلط میان تناسخی ملکوتی و ملکی کرده‌اند آن چیزی که محال است تناسخ مُلکی است و الّا تناسخ ملکوتی که همان بروز ملکات نفس و انشا و ظهور نفس است و از باطن خود نفس بروز می‌کند محال نیست و نفس هم مناسب با آنچه در باطن خود به نفع ملکات دارد، ظهور و بروز می‌دهد. [۱۰]
خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۱۹۳-۱۹۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
به اعتقاد امام خمینی از جمله شبهات اهل تناسخ این است که گفته‌اند؛ جاحدین و منکرین حق، طبق ضرورت شرایع و طبق عقل و آیات قرآنی و روایات، باید مجازات اعمال و نتایج افعال خود را ببینند البته عذاب باید در عالم مناسب با تعذیب آنها باشد و این عالم همین دنیا است چنانکه آیه «کلما ارادوا ان یخرجوا منها من غمّ اُعیدوا فیها» بر آن دلالت دارد. [۱۱]
خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۱۶-۲۱۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
امام خمینی با ردّ استدلال تناسخیه بر ملازمه بین تعذیب و حیات دنیوی معتقد است سرتاسر قرآن و اخبار که حکایت از هول و اهوال آخرت می‌کند هیچ مناسبتی با این عالم دنیا ندارد و اصفی و الطف بودن عالمی، مؤکد عذاب و عقاب است نه اینکه با آن تناسب ندارد بلکه ظلمت و کدورت دلیل بر عدم تناسب است زیرا عالم طبیعت در نهایت ضعف است و عذاب در آن ممکن نیست. [۱۲]
خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۲۱۶-۲۱۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
امام خمینی سخن اهل تناسخ را کلامی غیر برهانی می‌داند که می‌توان منشا آن را دیدگاه برخی فلاسفه در تناسخ ملکوتی و تمثل حیوانی دانست. [۱۳]
خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۵۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۳ - احادیث مورد استناد اهل تناسخهمچنین اهل تناسخ از روایاتی در تأیید نظر خود استفاده کرده‌اند، بویژه روایات دالّ بر وجود ارواح پیش از اجساد. [۱۵]
قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۱۳، ص۴۲۹ـ ۴۳۰، ج ۱۳، چاپ ابوالعلاء مصنفی، قاهره ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
[۱۶]
علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۴، ص۲۸، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵/۱۴۱۰.
[۱۷]
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۹۲، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
۴ - عقاید اهل تناسخ د راحادیث شیعیدر احادیث و روایات شیعی به عقاید اهل تناسخ اشاره شده و اعتقاد به آن بشدت محکوم شده است. [۲۰]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۳۴۴ـ۳۴۵، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۲۲]
محمد بن حسن حرّ عاملی، الفصول المهمة فی اصول الائمة، ج۱، ص۲۵۹۲۶۱، چاپ محمدبن محمدحسین قائینی، قم ۱۳۷۶ ش.
حدیثِ مشهور «مَن دانَ/ قال بالتناسخ فهو کافر» (هر که به تناسخ گراید کافر است) از‌این جمله است. همچنین در توقیع امام زمان، از محمد بن نُصَیر نُمَیری ــ که اهل غلو و تناسخ بوده ــ تبری جسته شده است. [۲۷]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۴۷۴ـ ۴۷۵، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
تضعیف راویانِ معتقد یا متهم به تناسخ نیز بطلان‌این عقیده را در نظر شیعه نشان می‌دهد. [۲۸]
ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، ج۱، ص۲۲۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم.
[۳۰]
محمدصالح بن احمد مازندرانی، بشرح اصول الکافی، ج۱، ص۲۹۴، با تعلیقات ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
این امر بخصوص از آن جهت اهمیت دارد که دسته مهمی‌از اهل تناسخ را غلات شیعی تشکیل می‌دادند و همین امر موجب نسبت دادن تناسخ به شیعه شده است. [۳۱]
محمد بن محمد مفید، تصحیح الاعتقاد بصواب الانتقاد، ج۱، ص۶۹، أو، شرح عقائدالصدوق، قدم له و علق علیه هبة الدین شهرستانی، قم ۱۳۶۳ ش.
[۳۳]
عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۲، ص۲۵۲ـ۲۵۳، ج ۲، بیروت ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
۵ - عقاید اهل تناسخ در روایات سنیاهل سنت نیز اعتقاد به تناسخ را منجر به تکفیر شمرده‌اند [۳۴]
ابن حزم، المحلّی '، ج۱، ص۲۶، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: دارالجیل.
[۳۵]
خلیل بن اسحاق جندی، مختصر خلیل، ج۱، ص۲۵۱، ج ۱، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۳۶]
محمد بن محمد حطاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، ج۸، ص۳۷۱ـ۳۷۲، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
[۳۷]
محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، ج۴، ص۳۰۲، (بیروت) : داراحیاء الکتب العربیه.
وآیات و روایاتی را که مستمسک تناسخیان بوده است به نحو دیگری تفسیر کرده‌اند. [۳۹]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۵، بیروت: دارالمعرفه.
[۴۰]
محمد عبدالرحمان مبارکفوری، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، ج۵، ص۲۲۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
در احادیث بویژه بر انکار بهشت و دوزخ اخروی به عنوان عامل اصلی تکفیرِ اهل تناسخ تأکید شده است. [۴۳]
محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، ج۴، ص۳۰۲، (بیروت) : داراحیاء الکتب العربیه.
۶ - تناسخ در میان مسلمانان۶.۱ - غلاتنخستین معتقدان به تناسخ در میان مسلمانان، غُلات هستند که تناسخ را بیشتر به معنای خاصِ انتقالِ روح الاهی در ائمه در نظر داشته‌اند. چنانکه کیسانیه یا مختاریه، پیروان مختار بن ابوعبیده ثقفی (متوفی ۶۸)، تصور می‌کردند روح خدا در پیامبر حلول کرده و از پیامبر به حضرت علی و امام حسن و امام حسین علیهم‌السلام منتقل شده و سپس به محمد بن حنفیه، فرزند امام علی، رسیده است. ۶.۲ - حلولیهفرقههای مختلفِ منشعب از‌اینان، مثل حارثیه و حربیه و بَیانیه، و دیگر فرقه‌های غلات، مثل خَطّابیه و راوندیه و جناحیه و مُخَمَّسه و عَلبائیه، نیز به تناسخ روح الاهی در امام خود اعتقاد داشته‌اند. [۴۴]
سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۲۶، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۴۵]
سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۹، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۴۶]
سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۹، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۴۷]
علی بن اسماعیل‌اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۶، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۸]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۲ـ۲۷۳، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
از‌این حیث تناسخ نزد‌اینان گاه به حلول نزدیک می‌شود و تفکیک دقیق این دو را دشوار می‌کند، چنانکه به فرقه‌های مختلف حلولیه، مثل پیروان عبداللّه بن سبا که قائل به الوهیت امام علی شمرده شده است، نسبت تناسخ هم داده‌اند، [۴۹]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
همچنین ابوالحسین ملطی (متوفی ۳۷۷)، نویسنده التنبیه و الرد علی اهلِ الاهواء و البِدَع، یکی از قدیم‌ترین کتب ملل و نحل، اصحاب تناسخ را فرقه‌ای از حلولیه خوانده و عبدالقاهر بغدادی (متوفی ۴۲۹) [۵۰]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، کتاب الملل و النحل، ج۱، ص۱۱۷، چاپ البیرنصری نادر، بیروت ۱۹۷۰.
گروهی از حلولیه را در زمره تناسخیه شمرده است. البته اعتقاد به تناسخ روح انسانها، علاوه بر تناسخ روح الاهی، نیز در غلات دیده می‌شود. [۵۱]
سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۴۴ـ ۴۵، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۵۲]
سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۵۳]
علی بن اسماعیل‌اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۴۶، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۶.۳ - معتزلهغیر از غلات، نام چند تن از معتزلیان، که از نظریه پردازان مهم معتزلی نیستند، در شمار معتقدان به تناسخ آمده است: احمدبن خابِط/ حابِط (متوفی ۲۳۲) و احمد بن‌ایوب بن بانوش/ مانوش و فضل حَدَثی، شاگردان نَظّام، و فرقه حِماریه که به احمدبن خابط منسوب‌اند. [۵۴]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۳ـ۲۷۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
[۵۵]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۶۰ـ۶۲، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
عبدالقاهر بغدادی [۵۶]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
و به تبع او ابوالمظفر اسفراینی، [۵۷]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۸۱، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
ابن ابی العوجاء (زندیق مشهور) را هم به فهرست معتزلیان تناسخی افزوده‌اند.۶.۴ - نُصَیریه و دروزیههمچنین نُصَیریه و دروزیه (دو فرقه منسوب به شیعه که از قرون اولیه اسلامی به وجود آمده‌اند) به تناسخ معتقدند. دروزیان معتقدند نفس پس از مرگ به بدن دیگری منتقل می‌شود زیرا بدن چیزی جز پیراهن (قمیص) نفس نیست. اصطلاح تقمّص به جای تناسخ از‌اینجا پیدا شده است. دروزیان انتقال نفس انسان به بدن حیوان را نپذیرفته‌اند. [۵۸]
نجلا ابوعزالدین، الدروز فی التاریخ، ج۱، ص۱۴۶ـ۱۴۷، بیروت ۱۹۹۰.
نصیریه معتقدند تناسخ، کیفر ارواح عاصی است که در ازل بر خداوند ــ که او را معنا می‌خوانند ــ شوریدند، خداوند آنان را به زمین فرستاد و اسیر بدن‌های مادّی کرد؛ ازینرو، کسی که معنا را بشناسد می‌تواند از تناسخ رهایی یابد، از بدن خود رها شود و به ستاره تبدیل گردد تا به آسمان‌ها و به غایت خویش باز گردد [۵۹]
مفضل بن عمر، کتاب الهفت الشریف من فضائل مولانا جعفرالصادق (ع)، ج۱، ص۴۹ـ۵۱، چاپ مصطفی غالب، (بیروت) ۱۹۶۴.
[۶۰]
ذیل ayriyya" ¤"Nus، دانشنامه اسلام، چاپ دوم.
۶.۵ - رواج عقیده به تناسخ در زمان اموی و عباسیظاهراً با شروع طغیان‌های قومی بر ضد سلطه اعراب و شورش‌های اعراب بر حکام اموی و عباسی، عقیده به تناسخ رواج وسیعی یافت. پیروان ابومسلمِ خراسانی و مقنّع و بابک خرّمدین، همچون بسیاری از فرقه‌های شورشی غلات، معتقد به تناسخ شمرده شده‌اند. [۶۱]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل «خرم»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷.
[۶۶]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون یا العبر، ج۳، ص۲۳۳.
[۶۷]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون یا العبر، ج۳، ص۲۵۹.
۷ - علت اعتقاد به تناسخ در میان برخی فرقههامیتوان حدس زد که فرض وجود نوعی فرّه‌ایزدی در رهبر شورش، برای تضمین دوام آن، لازم بوده است. این عنصر برتر با مرگ رهبر لزوماً به رهبر بعدی منتقل می‌شده است. روح الاهی که غلات در رهبر و امام خود فرض می‌کردند، بخصوص در میان فرقه‌هایی که پس از مرگ محمد بن حنفیه پدید آمدند و اغلب اختلافشان بر سر تعیین فردی بود که روح الاهی به او منتقل شده است، نمونه‌ای از‌این معناست. همچنانکه در مورد بابک نیز آورده‌اند که مدعی بود روح «جاویدان»، رهبر فرقه سیاسی ـ دینی خرمدینان، به او منتقل شده است [۶۸]
مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج ۶، ص ۱۱۵، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۶۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۴۰۷.
در نحله‌های شعوبی متأخر نیز قوّت اعتقاد به تناسخ می‌تواند حاصل همین امر بوده باشد. [۷۰]
علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تناسخ و نحله‌های شعوبی متأخر»، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، معارف، دوره ۱۷، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۹).
در دوره‌های متأخر، فرقه‌های جعلی و التقاطی معمولاً به تناسخ معتقد بوده‌اند، از جمله یزیدیان، آذر کیوانیان، نقطویان، پسیخانیان و اهل حق. [۷۱]
کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، ج۱، ص۲۷۵ـ۲۷۶، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۷۲]
علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تناسخ و نحله‌های شعوبی متأخر»، ج۱، ص۶۲ـ۷۳، معارف، دوره ۱۷، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۹).
[۷۳]
د. اسلام، چاپ دوم، ذیل "Tanasukh"
۸ - فرقه‌های متعدد تناسخیهدر هر حال عقیده به تناسخ در طول تاریخ اسلام با بسیاری عقاید دیگر آمیخته است، چنانکه فخررازی، که در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم می‌زیسته، تناسخیه را دارای فرقه‌های متعدد و عقاید مختلف خوانده است. [۷۴]
محمد بن عمر فخررازی، المطالب العالیة من العلم الالهی، ج۷، ص۲۰۱، چاپ احمد حجازی سقا، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
معمولاً اِباحه را به معتقدات تناسخیان افزوده‌اند که احتمالاً یکی از عوامل آن اعتقاد غلات به رفع تکلیف در صورت شناختن امام بر حق بوده است.۹ - تناسخیان و مشبههطبق برخی روایات شیعی، تناسخیان به مشبهه هم نزدیک می‌شوند، از آن جهت که اصولاً خدا را به صورت انسان، مثلاً امامان خود، تصور می‌کنند. [۷۵]
احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۳۴۴، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۱۰ - اسماعیلیه و تناسخاعتقاد به ادوار و اکوار، بخصوص در دوره‌های بعدی، معمولاً متصل به تناسخ شمرده شده است، چنانکه اسماعیلیه را ــ که از دَوْر و کَوْر سخن می‌گویند ــ متهم به تناسخ کرده‌اند. ۱۱ - نسبت تناسخی به افراد و گروههامفاهیم پیشگفته، یعنی حلول، اباحه، تشبیه و دور و کور، گاه به تنهایی موجب اتهام فرد یا گروهی به تناسخ شده است. اصولاً لفظ «تناسخی» را به افراد و گروههای بسیاری نسبت داده‌اند که در مواردی صرفِ ناسزا می‌نماید، چنانکه ابوحنیفه در مجادله‌ای تناسخی خوانده شده است. [۷۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۱۳، ص۴۳۶.
۱۲ - تکفیر تناسخیانمؤلفان کتابهای فِرَق، تناسخیان را خارج از مسلمانان دانسته‌اند، مثلاً عبدالقاهر بغدادی [۷۷]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۰، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
[۷۸]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۳۵۴ـ۳۵۶، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
تناسخ را در زمره اعتقاداتی می‌آورد که موجب خروج فرد از اسلام می‌شود و ابن حزم ظاهری [۷۹]
ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۱، ص۱۶۶، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
می‌گوید در رد معتقدان به تناسخ اجماع مسلمانان بر تکفیرشان کفایت می‌کند. [۸۰]
علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۴۲۵، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵/۱۴۱۰.
[۸۱]
ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۹۲ـ۹۴، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۳ - تأثیر ادیان دیگر در تناسخیاناین مؤلفان عمدتاً به تأثیر ادیان دیگر، از جمله مسیحیت و یهود، در‌اینان اشاره کرده‌اند که اشتباه آمیز می‌نماید و ظاهراً با نظر به اشتراک بعضی عقاید میان اهل تناسخ و مسیحیان و یهودیان مطرح شده است، مثل تشبیه یهود و تجسد مسیحیان که شباهت‌هایی با تناسخ نزد غلات دارد. تأثیر پذیرفتن بعضی از تناسخیان از ادیان دیگر و داشتن عقاید التقاطی از دیگر اسباب این انتساب بوده است، مثلاً گفته شده که احمد بن خابط به دو خدا، اللّه و مسیح، اعتقاد داشته است. [۸۲]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
اشاره این مؤلفان به تأثیر ادیان دیگری مثل مانویت، بیشتر قابل بررسی است، بویژه باتوجه به نمونه‌هایی چون ابن ابی العوجاء که به مانویت گرایش داشته است. [۸۳]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
۱۴ - تناسخ در میان یهود و مسیحیانالبته مسلمانان از تناسخ در میان یهودیان و مسیحیان شناخت نسبی داشته‌اند. مثلاً، بغدادی [۸۴]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
اشاره کرده است که بعضی از یهود اهل تناسخ‌اند و داستان مسخ بختنَصَّر در هفت صورت از درندگان را که در کتاب دانیال آمده، ذکر کرده است. [۸۵]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۸۰، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
مسعودی [۸۶]
مسعودی، تنبیه، ج۱، ص۱۵۲.
و ابن قَیّم جَوزِیّه [۸۷]
ابن قیّم جوزیّه، هدایة الحیاری فی الرد علی الیهود و النصاری، ج۱، ص۲۴۴، چاپ سیف الدین کاتب، بیروت (۱۴۰۰/ ۱۹۸۰).
و ابن خلدون [۸۸]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون یا العبر، ج۲، ص۱۸۰.
به اسقفهایی اشاره کرده‌اند که در شوراهای مسیحیان به سبب اعتقاد به تناسخ تکفیر شده بودند. اما اظهارات افراطی از‌این دست، که همه مسیحیان تناسخی‌اند ولو در ظاهر آن را نپذیرند، [۸۹]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۳۳۷، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۷۶ ش.
[۹۰]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۸۷، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
خالی از دقت است.۱۵ - تناسخ در میان سایر ادیاندر آثار کلامی و تاریخی از تناسخیانِ دیگر ادیان نیز یاد شده است. ۱۵.۱ - ادیان هندابوریحان بیرونی در تحقیق ماللهند، [۹۱]
ابوریحان بیرونی، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند، ج۱، ص۳۸ـ۴۴، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
به ظرافت و دقت، فرقه‌های مختلف تناسخی در هند و انواع آرایشان را بر شمرده است. ابوالفتوح شهرستانی (متوفی ۵۴۸ یا ۵۴۹) نیز هرچند نسبت به ابوریحان بیرونی شناخت کمتری از ادیان هند دارد، در الملل و النحل [۹۲]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۲۵۵، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
اعتقاد به تناسخ را در هندیان شدیدتر از ملل دیگر خوانده است. در کتابهای دیگری چون بیان الادیان ابوالمعالی حسینی علوی [۹۳]
محمد بن عبیداللّه ابوالمعالی، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، ص ۳۵ـ۳۶، چاپ عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش پژوه، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۶ ش.
و المُنْیة و الامل مهدی لدین اللّه [۹۴]
احمد بن یحیی مهدی لدین اللّه، کتاب المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۱۷، چاپ محمدجواد مشکور، ۱۹۸۸.
[۹۵]
احمد بن یحیی مهدی لدین اللّه، کتاب المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، چاپ محمدجواد مشکور، ۱۹۸۸.
و تاریخ ابن خلدون [۹۶]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون یا العبر، ج۴، ص۴۹۲.
نیز به تناسخ نزد هندیان اشاره شده است. [۹۷]
ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۹۳، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۹۸]
عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم: و، ج۱، ص۳۴۳ـ ۳۴۴، ذیل التحفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۵.۲ - حرّانیان، دیصانیه...از دیگر‌ایین‌ها و گروهها، از حرانیان، دیصانیه، کینونیه، صیامیه و مزدکیان نام برده‌اند. [۹۹]
ابوحاتم رازی، کتاب الاصلاح، ج۱، ص۱۵۹، چاپ حسن مینوچهر و مهدی محقق، تهران ۱۳۷۷ ش.
[۱۰۰]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۱ـ۲۷۶، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
[۱۰۱]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۸۰، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
[۱۰۲]
۲۵۳، محمد بن عبدالکریم شهرستانی، ج۱، ص۱۷۵، الملل و النحل، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
شهرستانی [۱۰۳]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۵۵، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
اصل و منشأ تناسخ را صابئان حرانی دانسته است. گفتنی است که وی بعضی حرّانیان را به آگاثاذیمون (عاذیمون) و هرمس و «سولون جدّ مادری افلاطون» منسوب می‌کند. حرمت خوردن باقلا که او به حرّانیان نسبت می‌دهد، احتمالاً نشانه‌هایی از تأثیر سنت فیثاغوری را آشکار می‌سازد.۱۵.۳ - تناسخ در میان فلاسفه یونانبا رواج فلسفه در جهان اسلام، اطلاع در باره یونانیان تناسخی هم در منابع دیده می‌شود. مثلاً، عبدالقاهر بغدادی [۱۰۴]
عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۰ـ۲۷۱، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
فیلسوفان را در زمره تناسخیان پیش از اسلام آورده و به سخنان سقراط و افلاطون در باره تناسخ اشاره کرده است. [۱۰۵]
شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۸۰، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
در تبصرة العوام (تألیف اوایل قرن هفتم)، آمده است که «بیشترینِ فلاسفه تناسخی باشند» [۱۰۶]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
و نقلِ نفوسِ قدیم به افلاطون نسبت داده شده است [۱۰۷]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
این نکته به رغم اغراق آن، از آن جهت که حاکی از آشنایی مسلمانان با آن سنّت افلاطونی و نوافلاطونی است که بعدها به دست سهروردی و ملاصدرا با حکمت شرق پیوند می‌یابد و حکمت خالده را به وجود می‌آورد، اهمیت بسیار دارد.۱۶ - شیوع عقیده به تناسخ در جهان اسلامدر هر حال، شیوع این اندیشه در جهان اسلام تا حدی بوده است که شهرستانی در عبارتی مشهور اظهار کرده است که هیچ آیینی نیست که تناسخ در آن پایگاه محکمی نداشته باشد. [۱۰۸]
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۲۵۵، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
همین سخن را کسان دیگری هم با عبارات دیگر آورده‌اند، مثلاً عبدالعزیز نسفی، صوفی قرن هفتم، که در کتاب الانسان الکامل [۱۰۹]
عزیزالدین بن محمد نسفی، کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۴۰۸، چاپ ماری ژان موله، تهران ۱۳۶۲ ش.
می‌گوید: «بیشتر اهل عالم بر طریق تناسخ بوده‌اند و هستند». سخن نویسنده تبصرة العوام [۱۱۰]
تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۸۷، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
مبالغه‌ای پرمعنا را نشان می‌دهد: «جمله فلاسفه و مجوس و یهود و نصاری و صابئیان به تناسخ گویند و در فرق اسلام بیشتر‌ایشان در اعتقاد تناسخی باشند». [۱۱۱]
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۳۳۷، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۷ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) جلال الدین آشتیانی، شرح بر زادالمسافر ملاصدرا: معاد جسمانی، تهران ۱۳۷۹ ش. (۳) آقابزرگ طهرانی. (۴) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. (۵) ابن بابویه، الاعتقادات، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۴۱۴. (۶) ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۷) ابن جوزی، تلبیس ابلیس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۸) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، بیروت: دارالمعرفه. (۹) ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۱۰) ابن حزم، المحلّی '، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت: دارالجیل. (۱۱) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون یا العبر. (۱۲) ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم. (۱۳) ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران ۱۴۰۳. (۱۴) ابن سینا، رسالة اضحویة فی امرالمعاد، چاپ سلیمان دنیا، مصر ۱۳۶۸/۱۹۴۹. (۱۵) ابن سینا، المبدأ و المعاد، چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۶) ابن سینا، النجاة من الغرق فی بحرالضلالات، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۷۹ ش. (۱۷) ابن سینا، النفس من کتاب الشفاء، چاپ حسن زاده آملی، قم ۱۳۷۵ ش. (۱۸) ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰. (۱۹) ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم ۱۴۰۴. (۲۰) ابن قدامه مقدسی، الشرح الکبیر، در ابن قدامه، المغنی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۱) ابن قیّم جوزیّه، هدایة الحیاری فی الرد علی الیهود و النصاری، چاپ سیف الدین کاتب، بیروت (۱۴۰۰/ ۱۹۸۰). (۲۲) ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸. (۲۳) ابن منظور، لسان العرب. (۲۴) ابن میثم، قواعدالمرام فی علم الکلام، قم ۱۳۹۸. (۲۵) ابن ندیم، الفهرست. (۲۶) محمد بن عبیداللّه ابوالمعالی، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، چاپ عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش پژوه، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۶ ش. (۲۷) ابوبکربن میمون، شرح الارشاد، چاپ احمد حجازی احمد سقا، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۲۸) ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، چاپ صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، تهران ۱۳۵۶ ش. (۲۹) ابوحاتم رازی، کتاب الاصلاح، چاپ حسن مینوچهر و مهدی محقق، تهران ۱۳۷۷ ش. (۳۰) ابوریحان بیرونی، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸. (۳۱) نجلا ابوعزالدین، الدروز فی التاریخ، بیروت ۱۹۹۰. (۳۲) ابونصر سراج، کتاب اللّمع فی التصوف، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران. (۳۳) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، قم ۱۴۰۵. (۳۴) شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، چاپ محمد زاهد کوثری، قاهره ۱۳۵۹/۱۹۴۰. (۳۵) سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ ش. (۳۶) علی بن اسماعیل‌اشعری، کتاب مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۳۷) زابینه اشمیتکه، «نظریه تناسخ نفس از نظر شهاب الدین سهروردی و پیروانش»، در مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم ملاصدرا، اول خردادماه ۱۳۷۸ ـ تهران، ج ۳: ملاصدرا و مطالعات تطبیقی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۰ ش. (۳۸) افلاطون، دوره آثار افلاطون، ترجمه محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، رساله ۱۱: فایدون، تهران ۱۳۸۰ ش. (۳۹) عبدالملک بن عبداللّه امام الحرمین، کتاب الارشاد، چاپ محمدیوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰. (۴۰) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج ۲، بیروت ۱۳۹۷/۱۹۷۷. (۴۱) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه. (۴۲) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، استانبول ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۴۳) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، کتاب الملل و النحل، چاپ البیرنصری نادر، بیروت ۱۹۷۰. (۴۴) بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران ۱۳۷۵ ش. (۴۵) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش. (۴۶) علی بن محمد ترکه اصفهانی، اطوار ثلاثه، چاپ حسین داوودی، در معارف، دوره ۹، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۱). (۴۷) مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، چاپ عبدالرحمان عمیره، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹، چاپ افست قم ۱۳۷۰ـ ۱۳۷۱ ش. (۴۸) محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶. (۴۹) احمد بن علی جصاص، احکام القرآن، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴. (۵۰) خلیل بن اسحاق جندی، مختصر خلیل، ج ۱، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵. (۵۱) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷. (۵۲) محمد بن حسن حرّ عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم ۱۴۱۶. (۵۳) محمد بن حسن حرّ عاملی، الفصول المهمة فی اصول الائمة، چاپ محمدبن محمدحسین قائینی، قم ۱۳۷۶ ش. (۵۴) محمد بن محمد حطاب، مواهب الجلیل لشرح مختصر خلیل، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵. (۵۵) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی. (۵۶) محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، با تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر. (۵۷) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، (بیروت) : داراحیاء الکتب العربیه. (۵۸) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تناسخ و نحله‌های شعوبی متأخر»، معارف، دوره ۱۷، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۹). (۵۹) محمد بن زکریا رازی، رسائل فلسفیة، ج ۱، چاپ پل کراوس، رساله ۱۰: القول فی النفس و العالم، قاهره ۱۹۳۹، چاپ افست تهران. (۶۰) محمد بن زکریا رازی، السیرة الفلسفیة، چاپ پل کراوس، ترجمة عباس اقبال، به انضمام شرح احوال و آثار و افکار از مهدی محقق، تهران ۱۳۷۱ ش. (۶۱) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ ش). (۶۲) وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۶۳) هادی بن مهدی سبزواری، شرح المنظومة، چاپ حسن حسن زاده آملی، تهران ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲. (۶۴) یحیی بن حبش سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران ۱۳۸۰ ش. (۶۵) محمود بن عبدالکریم شبستری، مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۵ ش. (۶۶) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفة العالم: و، ذیل التحفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش. (۶۷) محمد بن محمود شهرزوری، شرح حکمة الاشراق، چاپ حسین ضیائی تربتی، تهران ۱۳۸۰ ش. (۶۸) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب نهایة الاقدام فی علم الکلام، چاپ آلفرد گیوم، قاهره. (۶۹) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۷۰) زین الدین بن علی شهیدثانی، الروضة البهیة فی بشرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، بیروت ۱۴۱۰. (۷۱) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، تهران ۱۳۳۷ ش، چاپ افست قم. (۷۲) دایرة المعارف دین. (۷۳) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، با حواشی ملاهادی سبزواری، چاپ جلال الدین آشتیانی، مشهد ۱۳۴۶ ش، چاپ افست تهران ۱۳۶۰ ش. (۷۴) محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، المبدأ و المعاد، چاپ جلال الدین آشتیانی، قم ۱۳۸۰ ش. (۷۵) طباطبائی، تفسیر المیزان. (۷۶) احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱. (۷۷) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان. (۷۸) فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۷۹) محمد بن حسن طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران ۱۴۰۰. (۸۰) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت. (۸۱) محمد بن حسن طوسی، کتاب تمهیدالاصول فی علم الکلام، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۸۲) عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب. (۸۳) احمد بن محمد علاءالدوله سمنانی، مصنفات فارسی، چاپ نجیب مایل هروی، ۷: بیان الاحسان لاهل العرفان، تهران ۱۳۶۹ ش. (۸۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، الاسرار الخفیّة فی العلوم العقلیّة، قم ۱۳۷۹ ش. (۸۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، ایضاح المقاصد من حکمة عین القواعد، یا، شرح حکمة العین، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش. (۸۶) حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی، (قم) ۱۴۱۷. (۸۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد، چاپ ابراهیم موسوی زنجانی، قم ۱۳۷۱ ش. (۸۸) علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵/۱۴۱۰. (۸۹) علی بن حسین علم الهدی، کتاب تنزیه الانبیاء، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۹۰) محمد بن محمد غزالی، تهافت الفلاسفه، چاپ سلیمان دنیا، قاهره ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۹۱) محمد بن محمد غزالی، فضائح الباطنیه، چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۴. (۹۲) محمدبن محمد فارابی، کتاب آراء اهل المدینة الفاضلة، چاپ البیرنصری نادر، بیروت ۱۹۸۲. (۹۳) محمد بن عمر فخررازی، البراهین در علم کلام، چاپ محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۴۲ش. (۹۴) محمد بن عمر فخررازی، شرح عیون الحکمه، چاپ احمد حجازی احمدسقا، تهران ۱۳۷۳ش. (۹۵) محمد بن عمر فخررازی، محصل افکار المتقدمین و المتأخرین من العلماء و الحکماء و المتکلمین، چاپ طه عبدالرؤوف سعد، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۹۶) محمد بن عمر فخررازی، المطالب العالیة من العلم الالهی، چاپ احمد حجازی سقا، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۹۷) خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹. (۹۸) فلوطین، دوره آثار فلوطین، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۹۹) قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسة، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۱۶/۱۹۹۶. (۱۰۰) قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۱۳، چاپ ابوالعلاء مصنفی، قاهره ۱۳۸۲/۱۹۶۲. (۱۰۱) محمد بن مسعود قطب الدین شیرازی، درة التاج، بخش ۱، چاپ محمدمشکوة، تهران ۱۳۶۹ش. (۱۰۲) محمد بن مسعود قطب الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق سهروردی، چاپ عبداللّه نورانی و مهدی محقق، تهران ۱۳۸۰ش. (۱۰۳) داوود بن محمود قیصری، شرح فصوص الحکم، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۷۵ ش. (۱۰۴) احمدبن عبداللّه کرمانی، الاقوال الذهبیّة، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۷. (۱۰۵) داوود بن محمود قیصری، راحة العقل، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۶۷. (۱۰۶) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۰۷) محمد بن یحیی لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی بشرح گلشن راز، چاپ کیوان سمیعی، تهران ۱۳۷۴ ش. (۱۰۸) محمدصالح بن احمد مازندرانی، بشرح اصول الکافی، با تعلیقات ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰. (۱۰۹) محمد عبدالرحمان مبارکفوری، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۱۰) مجلسی، بحار الانوار. (۱۱۱) جعفربن حسن محقق حلّی، المسلک فی اصول الدین، چاپ رضا استادی، مشهد ۱۳۷۳ ش. (۱۱۲) محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۱۱۳) اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۶ ش. (۱۱۴) مسعودی، تنبیه. (۱۱۵) مفضل بن عمر، کتاب الهفت الشریف من فضائل مولانا جعفرالصادق (ع)، چاپ مصطفی غالب، (بیروت) ۱۹۶۴. (۱۱۶) محمد بن محمد مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۷۲ ش. (۱۱۷) محمد بن محمد مفید، تصحیح الاعتقاد بصواب الانتقاد، أو، شرح عقائدالصدوق، قدم له و علق علیه هبة الدین شهرستانی، قم ۱۳۶۳ ش. (۱۱۸) محمد بن محمد مفید، المسائل السرویّة، چاپ صائب عبدالحمید، قم ۱۴۱۳. (۱۱۹) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲. (۱۲۰) محمد بن احمد ملطی، التنبیه و الرّد علی اهل الاهواء و البدع، چاپ محمدزاهدبن حسن کوثری، (قاهره) ۱۳۶۹. (۱۲۱) محمد بن احمد منهاجی أسیوطی، جواهرالعقود و معین القضاة و الموقعین و الشهود، چاپ مسعدعبدالحمید محمد سعدنی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۱۲۲) احمد بن یحیی مهدی لدین اللّه، کتاب المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، چاپ محمدجواد مشکور، ۱۹۸۸. (۱۲۳) محمد بن مبارکشاه میرک بخاری، شرح حکمة العین، چاپ جعفر زاهدی، مشهد ۱۳۵۳ ش. (۱۲۴) ناصرخسرو، زادالمسافرین ناصرخسرو علوی، تهران (۱۳۴۱). (۱۲۵) ناصرخسرو، کتاب خوان الاخوان، چاپ ع قویم، تهران ۱۳۳۸ ش. (۱۲۶) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهرب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۱۲۷) عزیزالدین بن محمد نسفی، کتاب الانسان الکامل، چاپ ماری ژان موله، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۲۸) عزیزالدین بن محمد نسفی، کشف الحقایق، چاپ احمد مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۵۹ ش. (۱۲۹) حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶. (۱۳۰) علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۷۶ ش. (۱۳۱) هفتادوسه ملت، یا، اعتقادات مذاهب: رساله ای در فرق اسلام از آثار قرن هشتم هجری، چاپ محمدجواد مشکور، تهران: عطائی، (۱۳۴۱ ش). (۱۳۲) عبداللّه بن اسعد یافعی، کتاب مرهم العلل المعضلة فی الرد علی ائمة المعتزلة، چاپ محمود محمد محمودحسن نصار، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۳۳) دانشنامه اسلام، چاپ دوم. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبع• دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تناسخ»، شماره۳۹۰۹. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. |